Монгол Улсын хүний гавьяат эмч П.Сагараажав бол “Цацраг туяа” эмнэлгийн анхны дарга, Монгол Улсад хорт хавдрын үед үзүүлэх нарийн мэргэжлийн тусламжийн эх суурийг бусад нөхдийн хамт тавилцсан хүн юм.
Анхлан 1958 оны 11-р сарын 15-нд түүний оролцоотойгоор хийсэн нэгэн мэс заслын тухай тэр үеийн сонин хэвлэлд: “Улаанбаатар хотын Мэс заслын төв больницод анагаах ухааны дэд эрдэмтэн Т.Шагдарсүрэнгийн удирдлагын дор их эмч П.Сагараажав нар улаан хоолойн доод хэсгийн өмөн үү өвчинтэй, 65 настай Д.Жамцад тэр үеийн ЗХУ-ын Томскийн алдарт мэс засалч-эрдэмтэн А.Г.Савиныхны аргаар цээжний хөндийг нээлгүй, хэвлий-өрцөөр дамжин, улаан хоолойн доод хэсгийг ходоодны дээд хэсгийн хамт тайран авч, улаан хоолой ба ходоодны хооронд залгаас тавих заслыг анх удаа амжилттай хийв. Энэ амжилт манай оронд хорт хавдрын үед хийх гол эмчилгээ болох мэс заслын ажлыг цаашид тууштай хөгжүүлэх эх суурийг тавьсан билээ” гэж бичсэн нь түүхэнд орсон байдаг.

Д.Сундуй (1931-1990) Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт Зуун мод гэдэг газар төрсөн. Төв аймагт 1941-1951 онд бага, дунд сургууль, офицерийн сургуульд суралцаж төгсөөд 1951 онд хүн эмнэлгийн техникумд элсэн суралцаж 1955 онд төгсөөд 1955 оноос 1958 онд Дорноговь аймгийн Айраг суманд бага эмчээр ажиллаж эхлэн, тус аймгийн эмнэлгийн хэлтсийн орлогч, ариун цэврийн байцаагчаар ажиллаж байгаад 1958 онд МУИС-ийн анагаах ухааны факултетад элсэн орж суралцан 1963 онд Анагаах Ухааны Дээд сургуулийн эмчилгээний ангийг төгсч хүний их эмчийн мэргэжил эзэмшсэн. Төгссөний дараа мэс засалын эмчийн мэргэжил эзэмших курст сурч мэс заслын эмч мэргэжил, Нийтийн эрүүл ахуй, эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулагчийн курст сурч эрүүл ахуй ,эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулагч мэргэжил эзэмшсэн.
1963 оны 7-р сард Эрүүлийг Хамгаалах Яамны томилолтоор Дорноговь аймгийн Эрүүлийг Хамгаалах Газрын даргаар 4 жил ажиллаж 1967 оны 7-р сард Улаанбаатар хотод шилжин ирсэн. Улаанбаатар хотод ирсэнээсээ хойш Улаанбаатар хотын түргэн тусламжийн станцын ерөнхий эмчээр 1967-1971 онд, ЭХЯ-д мэрэгжилтнээр 1972-1978 онд, Хавдар судлалын ерөнхий эмчээр 1978-1980 онд, Эрүүлийг Хамгаалах Яамны сайдын нарийн бичгийн даргаар, Эмнэлэг биеийн тамирын Диспансерт Дугуйн шигшээ багийн эмчээр 1980-1985 онд, Сэтгэл мэдрэлийн эмнэлгийн боловсон хүчний эрхлэгчээр 1985-1990 онд ажиллаж байсан.
Ажиллах хугацаандаа Дорноговь аймгийн АДХ-ын депутатаар сонгогдож ажилласан. 1962 онд Монголын зохиолчдын эвлэлийн 3-р их хуралд төлөөлөгчөөр оролцож байсан. Ардын хувьсгалын 40,50,60 жилийн ойн хүндэт медалуудаар шагнагдсан.

Б.Доржготов нь 1955 онд УИС-ийн анагаах ухааны факультетыг төгсгөж Өмнөговь аймгийн Цогтцаций суманд эмчээр ажиллаж байсан_ 1959 оноос АУИС-ийн мэс заслын тэнхимд багш 1961 оноос АУХ-д эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байх үедээ 1961 оноос Төв эмнэлгийн, 1955-1958 оны архивын материалд судалгаа хийж, бүх хорт хавдрын 37,69%-ийг улаан хоолой, ходоодны амсрын өмөн эзэлж байгааг тогтоож, 1961, 1962, 1964 онуудад улаан хоолой, ходоодны амсрын өмөнгийн тухай анхныхаа эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд хэвлүүлжээ. Тэрбээр энэ жилүүдэд анх удаа туршилтын туулай, нохой зэрэг амьтан дээр улаан хоолой, ходоодны амсрын мэс засал хийхийн хамт дурьдсан эрхтэний өмөнтэй хүмүүст мэс засал амжилттай хийж байсан юм.
1965 онд “улаан хоолой, ходоодны өмөнгийн мэс заслын эмчилгээ” нэг сэдэвт зохиол бичиж, түүгээрээ манай улсад хавдар судлалын хувьд анх түрүүн “дэд докторын” зэрэг хамгаалсан юм.
Б.Доржготов нь 1987 онд “БНМАУ дахь хорт хавдрын тархвар зүй-судлал” сэдэвт бүтээлээрээ Москва хотноо Бүх холбоотын хавдар судлалын төв (ВОНЦ) одоогийн Оросын холбооны улсын хавдар судлалын төв (РОНЦ)-д шинжлэх ухааны докторын зэргийг хавдар судлалын талаар анх хамгаалсан эрдэмтэн байлаа. 1955 онд “Монгол улс дахь хорт хавдрын тархалтын онцлог түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсүүд” хэмээх ном хэвлүүлсэн юм.
Доктор Б.Доржготов 1987 онд шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан “БНМАУ дахь хорт хавдрын тархал зүй” сэдэвт бүтээлээрээ манай улсын хүн амын дунд хорт хавдрын тархалтын байдал нь орон нутгийн онцлогоос хамаарч, бусад аль ч улс орноос эрс ялгаатайг тогтоож, түүнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлсийг анх удаа тодруулснаараа Монголын анагаах ухаанд томоохон хувь нэмэр оруулсан хүн юм.

Н.Нямдаваа нь 1939 онд Ховд аймгийн Дарви сумын нутаг Ханан хад хэмээх газар Намхай-Очирын ууган хүү болон мэндэлжээ. 1948-1958 онуудад сумын бага, аймгийн 10 жил, нийслэлийн 5-р сургууль, 1958-1963 онуудад Анагаах Ухааны Дээд сургуульд тус тус суралцаж төгссөн.
1963 онд АУИС-ийг дөнгөж төгсөж хүний их эмчийн диплом өвөртөлж хөдөөгийн хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалахын төлөө зориг шулуудан Төв аймгийн Нэгдсэн эмнэлэгт мэс заслын эмч, тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж эхэлсэнээс хойш 44 жил энэ үйлсэд зүтгэсэн юм.
1963-1968 онд Төв аймгийн төв эмнэлэг, 1968-1978 онд Цацраг туяа эмнэлэгт мэс заслын эмчээр, 1978-1980 онд Анагаах ухааны хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1980-1998 онд Улсын хавдар судлалын төвийн захирал, 1998-2007 онд ХСҮТ-д зөвлөх эмч, ерөнхий зөвлөхөөр ажилласан байна.
Н.Нямдаваагийн олон жилийн турш нөр их хүч хөдөлмөрөө зориулан байж туурвиж, Анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан “БНМАУ дахь элэгний анхдагч өмөнгийн тулгамдсан асуудлууд” сэдэвт бүтээл нь манай хүн амын дунд өргөн тархсан элэгний анхдагч өмөнгийн шалтгааныг тогтоох, эрт илрүүлэх, сэргийлэхэд чухал ач холбогдолтой бүтээл болсон юм.
Түүний хөдөлмөр бүтээлийг төр засаг өндрөөр үнэлж Улс хувьсгалын ойн медалиуд, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Алтан гадас одон, Монгол Улсын хүний гавьяат эмч, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан, Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч цол тэмдгээр тус тус шагнагджээ.
Н.Нямдаваа эмч бол хүн ардынхаа эрүүл мэндийн төлөө 44 жил тасралтгүй ажилласнаас 38 жил нь тус төвд мэс заслын эмч, төвийн захирал, зөвлөх эмч, ерөнхий зөвлөхөөр ажиллаж байсан юм.
Н.Нямдаваа нь олон мянган хүнийг эмчилж, эдгэрүүлсэн эмч төдийгүй тус төвийн захирлаар 19 жил ажиллах хугацаандаа хавдрын нарийн мэргэжлийн тусламж үйлчилгээг хөгжүүлэх, энэ чиглэлийн бодлогыг боловсруулах, хорт хавдраас сэргийлэх, эрт илрүүлэх, оношлох, эмчлэх, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг удирдлага, зохион байгуулалтаар хангах, хамт олноо бэхжүүлэх, өөрийн болон хамт ажиллагсдынхаа мэргэжлийн чадварыг дээшлүүлэх, тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах талаар ямагт санаачлагатай, үр бүтээлтэй ажиллаж ирсэн манай эрүүл мэндийн салбарын нэртэй зохион байгуулагч байсан билээ.
Өнөөгийн ХСҮТ-ийг “Цацраг туяа эмнэлэг” гэж байх үеэс нь урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх, оношлох, эмчлэх, эрдэм шинжилгээ, сургалт, эмнэлгийн үйлчилгээг үндэсний хэмжээнд цогцоор нь явуулдаг үндэсний төв болон хөгжихөд үнэлж баршгүй хувь нэмрээ оруулсан юм.
Н.Нямдаваа эмч бол зөвхөн практик үйл ажиллагаа явуулдаг байсан төдийгүй эрдэм шинжилгээний ажил болон сурган хүмүүжүүлэх ажилд бүх насаараа оролцон, ихээхэн үр бүтээлтэй ажилласан. Анагаах ухааны хүрээлэнд олон жил эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж, тэрчлэн өдөр тутмын нүсэр их ажлынхаа хажуугаар судалгаа шинжилгээний ажлыг тасралтгүй хийж, олон арван шавь нараа сургаж бэлтгэсэн хүн юм.
Тэр “Монгол Улс дахь элэгний анхдагч өмөн өвчин” сэдвээр анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан төдийгүй 80 гаруй бүтээл туурвижээ. Анагаах ухааны хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлийн гишүүнээр олон жил ажилласан юм. Сүүлийн олон арван жил элэгний хавдрын өвчлөл буурахгүй буй энэ үед түүний эрдмийн ажлын үр дүн оношлогоо, эмчилгээнд ач холбогдлоо өгсөөр байгаа юм.
Сүүлийн 20 гаруй жилд анагаах ухааны боловсон хүчин бэлтгэх, ялангуяа хавдарын эмч нарын эрдэм боловсролыг дээшлүүлэх үйлсэд хүч хөдөлмөрөө зориулсан юм. Тэрээр энэ хугацаанд залгамж хойч үеийн олон эмчийн багш болж, мэргэжлийн өндөр ур чадвар эзэмшүүлж олон хүнийг эрдмийн ажилд хөтөлж, нэртэй эрдэмтэд, эмч нарыг төрүүлсэн.
Тэрбээр багш хүний хамгийн хүндтэй алдар нэр болох профессор цолыг хүртсэн нь түүний ажлын бас нэг үнэлгээ, тодорхойлолт юм.

БОЛОВСРОЛ:
1989 он Анагаах ухааны их сургууль, хүний их эмч
1994 он Анагаах ухааны магистр
2000 он Нидерландын Мастрихтын их сургууль,
Бизнесийн удирдлагын мастер
2006 он ОХУ, Анагаах ухааны академи,
Анагаах ухааны доктор

АЖЛЫН ТУРШЛАГА:
1989-1990 он Дорноговь аймгийн Айраг сумын эмнэлэгт эмч
1990-1996 он АУИС, багш
1996-1997 он АНУ, Вашингтоны их сургууль, мэргэжил дээшлүүлсэн.
1997-1998 он ЭМЯ-ны Төрийн захиргаа удирдлагын газар, мэргэжилтэн
1998-2006 он Хавдар судлалын төвийн захирал
2006 оноос ММСС, Эрүүл мэндийн төслийн захирал

МЭРГЭЖИЛ ДЭЭШЛҮҮЛСЭН БАЙДАЛ:
1992 он ОХУ-ын Новосибирскийн АУ-ны институтэд мэргэжил дээшлүүлсэн.
1994 он Ионсей Их сургуульд мэргэжил дээшлүүлсэн
1997 он Эрүүл мэндийн сургалт, АНУ, Харвардын АУСургууль
2000 он Хавдрын бүртгэл мэдээллийн менежмент, Тайланд
2002 он Хавдрын менежментийн курс, Англи, Бристол
2006 он Туяаны эмчилгээ, аюулгүй ажиллагаа, менежмент,
Японы Хавдар судлалын төв
2006 он Туяаны эмчилгээ, аюулгүй ажиллагаа, менежмент, Сингапурын Хавдар
судлалын төв

А. Мөнхтайван нь 1998 – 2006 онд захирлаар ажиллах хугацаандаа “Хавдар судлалын төв”-ийг улсын хавдрын мэргэжил арга зүйн төв болгон ажиллахад гол анхаарч ажилласан. Үүнд:
А. Эрдэм шинжилгээ судалгааны алба
Б. Сургалтын алба
В. Эмнэлэг үйлчилгээний алба г.м
1. Анх удаа резидентийн сургалтыг бие даан явуулж салбарын хавдар судлаачдыг бэлтгэх эхний алхамыг тавьснаар, одоогоор бүх аймаг дүүрэгт хавдар судлаач эмч нар ажиллаж байгаа
2. Гадаад харилцааг хөгжүүлэх талаар:
– Эмч сувилагч нарыг гадаадад сургалтанд хамруулах, туршлага судлах
– Гадаадын эмч, сувилагч нарыг урьж богино болон урт хугацаанд ажиллуулж туршлага судлуулах
– Хамтарсан эрдэм шинжилгээний хурал чуулган зохион байгуулах
– Эмч нарт тэтгэлэгт хөтөлбөр болон гадаад байгууллагуудын хамтарсан төслүүдийг хэрэгжүүлсэн

Н.Нямдаваа нь 1939 онд Ховд аймгийн Дарви сумын нутаг Ханан хад хэмээх газар Намхай-Очирын ууган хүү болон мэндэлжээ. 1948-1958 онуудад сумын бага, аймгийн 10 жил, нийслэлийн 5-р сургууль, 1958-1963 онуудад Анагаах Ухааны Дээд сургуульд тус тус суралцаж төгссөн.
1963 онд АУИС-ийг дөнгөж төгсөж хүний их эмчийн диплом өвөртөлж хөдөөгийн хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалахын төлөө зориг шулуудан Төв аймгийн Нэгдсэн эмнэлэгт мэс заслын эмч, тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж эхэлсэнээс хойш 44 жил энэ үйлсэд зүтгэсэн юм.
1963-1968 онд Төв аймгийн төв эмнэлэг, 1968-1978 онд Цацраг туяа эмнэлэгт мэс заслын эмчээр, 1978-1980 онд Анагаах ухааны хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1980-1998 онд Улсын хавдар судлалын төвийн захирал, 1998-2007 онд ХСҮТ-д зөвлөх эмч, ерөнхий зөвлөхөөр ажилласан байна.
Н.Нямдаваагийн олон жилийн турш нөр их хүч хөдөлмөрөө зориулан байж туурвиж, Анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан “БНМАУ дахь элэгний анхдагч өмөнгийн тулгамдсан асуудлууд” сэдэвт бүтээл нь манай хүн амын дунд өргөн тархсан элэгний анхдагч өмөнгийн шалтгааныг тогтоох, эрт илрүүлэх, сэргийлэхэд чухал ач холбогдолтой бүтээл болсон юм.
Түүний хөдөлмөр бүтээлийг төр засаг өндрөөр үнэлж Улс хувьсгалын ойн медалиуд, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Алтан гадас одон, Монгол Улсын хүний гавьяат эмч, Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан, Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч цол тэмдгээр тус тус шагнагджээ.
Н.Нямдаваа эмч бол хүн ардынхаа эрүүл мэндийн төлөө 44 жил тасралтгүй ажилласнаас 38 жил нь тус төвд мэс заслын эмч, төвийн захирал, зөвлөх эмч, ерөнхий зөвлөхөөр ажиллаж байсан юм.
Н.Нямдаваа нь олон мянган хүнийг эмчилж, эдгэрүүлсэн эмч төдийгүй тус төвийн захирлаар 19 жил ажиллах хугацаандаа хавдрын нарийн мэргэжлийн тусламж үйлчилгээг хөгжүүлэх, энэ чиглэлийн бодлогыг боловсруулах, хорт хавдраас сэргийлэх, эрт илрүүлэх, оношлох, эмчлэх, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг удирдлага, зохион байгуулалтаар хангах, хамт олноо бэхжүүлэх, өөрийн болон хамт ажиллагсдынхаа мэргэжлийн чадварыг дээшлүүлэх, тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах талаар ямагт санаачлагатай, үр бүтээлтэй ажиллаж ирсэн манай эрүүл мэндийн салбарын нэртэй зохион байгуулагч байсан билээ.
Өнөөгийн ХСҮТ-ийг “Цацраг туяа эмнэлэг” гэж байх үеэс нь урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх, оношлох, эмчлэх, эрдэм шинжилгээ, сургалт, эмнэлгийн үйлчилгээг үндэсний хэмжээнд цогцоор нь явуулдаг үндэсний төв болон хөгжихөд үнэлж баршгүй хувь нэмрээ оруулсан юм.
Н.Нямдаваа эмч бол зөвхөн практик үйл ажиллагаа явуулдаг байсан төдийгүй эрдэм шинжилгээний ажил болон сурган хүмүүжүүлэх ажилд бүх насаараа оролцон, ихээхэн үр бүтээлтэй ажилласан. Анагаах ухааны хүрээлэнд олон жил эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж, тэрчлэн өдөр тутмын нүсэр их ажлынхаа хажуугаар судалгаа шинжилгээний ажлыг тасралтгүй хийж, олон арван шавь нараа сургаж бэлтгэсэн хүн юм.
Тэр “Монгол Улс дахь элэгний анхдагч өмөн өвчин” сэдвээр анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан төдийгүй 80 гаруй бүтээл туурвижээ. Анагаах ухааны хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлийн гишүүнээр олон жил ажилласан юм. Сүүлийн олон арван жил элэгний хавдрын өвчлөл буурахгүй буй энэ үед түүний эрдмийн ажлын үр дүн оношлогоо, эмчилгээнд ач холбогдлоо өгсөөр байгаа юм.
Сүүлийн 20 гаруй жилд анагаах ухааны боловсон хүчин бэлтгэх, ялангуяа хавдарын эмч нарын эрдэм боловсролыг дээшлүүлэх үйлсэд хүч хөдөлмөрөө зориулсан юм. Тэрээр энэ хугацаанд залгамж хойч үеийн олон эмчийн багш болж, мэргэжлийн өндөр ур чадвар эзэмшүүлж олон хүнийг эрдмийн ажилд хөтөлж, нэртэй эрдэмтэд, эмч нарыг төрүүлсэн.
Тэрбээр багш хүний хамгийн хүндтэй алдар нэр болох профессор цолыг хүртсэн нь түүний ажлын бас нэг үнэлгээ, тодорхойлолт юм.